cg5-3.jpg

«دور باطل» در منابع آب زيرزميني

نويسنده: امير محمدي نژاد *

 


بي ترديد آب در بخش کشاورزي ايران مهم ترين و محدودکننده ترين عامل توليد است. نگاهي به بيلان آب ايران در سال هاي اخير نشان مي دهد که از مجموع 130 ميلياردمترمکعب آب قابل تجديد، حدود 102 ميلياردمترمکعب آب قابل استحصال وجود دارد که 56 ميلياردمترمکعب آن وارد لايه هاي آب زيرزميني مي شود و 47-45 ميلياردمترمکعب از منابع آب هاي سطحي قابل بهره برداري است.     اين در حالي است که بنابر آمار موجود، ميزان برداشت از سفره آب زيرزميني در سراسر کشور بيش از 61 ميليارد مترمکعب است. به عبارت ديگر ميزان برداشت از منابع آب زيرزميني در کل، حدود پنج ميليارد مترمکعب (10 درصد) فراتر از ميزان تغذيه سالانه آن است. بديهي است شکاف بين مقدار تغذيه سفره هاي آب زيرزميني و ميزان برداشت در پهنه هاي خشک و نيمه خشک کشور بسيار فراتر از اين رقم (10 درصد) باشد. اين در حالي است که اصل اول و خدشه ناپذير درخصوص بهره برداري از منابع تجديدپذير (شامل آب، جنگل، مرتع و آبزيان) آن است که بهره برداري از منابع طبيعي تجديدپذير تحت هيچ شرايطي نبايد فراتر از ميزان رشد يا تغذيه آن منبع باشد. عدم رعايت اين اصل در بهره برداري از منابع آب هاي زيرزميني در کشور متاسفانه باعث افت شديد سطح آب و به تبع آن فشار بيشتر بر اين منابع از طريق کف شکني يا حفر چاه هاي غيرمجاز شده است؛ فرآيندي که نتيجه اي جز بالارفتن ميزان شوري (EC) آب استحصالي از سفره هاي آب زيرزميني و در نهايت کاهش عملکرد توليد در واحد سطح با وجود استخراج حجم بيشتر آب و شورشدن فزاينده خاک ها نخواهد داشت و نمونه بارز آن ،کاهش عملکرد توليد گندم در مزارع استان فارس در سال هاي اخير است. بنابراين توجه مسوولان و سياستگذاران حوزه آب و خاک کشور را هم اکنون که در ابتداي تشکيل دولت تدبير و اميد به سر مي بريم، مجدانه به اين نکته جلب مي کند که تداوم روند فعلي و تعلل بيشتر در مديريت تقاضاي منابع آب زيرزميني در بخش کشاورزي باعث مي شود «دور باطل» شکل گرفته در بهره برداري از منابع آب زيرزميني به نابودي تدريجي توليد بخش کشاورزي مناطق خشک و نيمه خشک بينجامد؛ فاجعه اي که در صورت وقوع تبعات منفي آن همچون مهاجرت روستاييان، به خطرافتادن امنيت غذايي هموطنان و تبديل دشت هاي حاصلخيز کم باران به بيابان هاي لم يزرع غيرقابل جبران خواهد بود. حال سوال اين است که ريشه اصلي شکل گيري چنين وضعيت نامناسبي در بخش کشاورزي چيست؟ آب در فقه اسلامي جزو مشترکات به حساب مي آيد. يعني طبق قانون حق برداشت (نه مالکيت) از آب به مردم يا جامعه واگذار شده است. به عبارت ديگر محدوديتي در بهره برداري از آب توسط کشاورزان در صورت «عدم ازدحام»، «عدم اتلاف و اسراف منابع» و رعايت قاعده «لاضرر و لااضرار» وجود ندارد. در ادبيات اقتصادي از آب و ساير منابع طبيعي تجديدپذير تحت عنوان کالاهاي «عمومي» ياد مي شود؛ کالاهايي که برخلاف کارهاي «خصوصي» که مکانيسم بازار رقابتي تنظيم کننده قيمت و مقدار عرضه و تقاضاي آنها با توجه به کميابي يا وفور آن کالايا نهاده است، درخصوص اين کالاها به دليل ماهيت خاص و روشن نبودن حقوق مالکيت، «بازار ناتوان» از تعيين قيمت و ميزان استحصال و توزيع آب بين بهره برداران است. از اين رو ورود و دخالت مستقيم دولت درخصوص قيمت گذاري مناسب آب، نظارت مستمر بر ميزان برداشت آب از سفره هاي زيرزميني در راستاي حفاظت از منابع براي نسل هاي آينده و توزيع عادلانه آن بين بهره برداران بر اساس اصول اقتصادي به خصوص در شرايط کنوني که شدت برداشت آب توسط بهره برداران در برخي دشت هاي کشور داراي پيامدهاي خارجي منفي جبران ناپذير بر ميزان برداشت و هزينه هاي توليد ساير توليدکنندگان بالفعل و بالقوه (نسل هاي آينده) مي باشد، لازم و ضروري است. وظيفه اي که متاسفانه به دليل برخي ملاحظات اجتماعي يا سياسي؛ به درستي به آن عمل نشده است. نگاهي به مطالعات صورت پذيرفته در کشور در رابطه با ارزش اقتصادي آب بيانگر آن است که قيمت سايه اي يک مترمکعب آب در بخش کشاورزي با توجه به نوع محصول توليدي و منطقه موردنظر از حداقل 350ريال تا چهارهزارو500ريال متغير است. به نظر مي رسد متوسط ارزش اقتصادي آب در بخش کشاورزي ايران در مجموع بيش از هزارو200ريال به ازاي هر مترمکعب است. اين رقم در بخش صنعت و معدن ده ها برابر بخش کشاورزي است. اين در حالي است که متوسط قيمت پرداختي بابت بهره برداري از هر مترمکعب آب سطحي و زيرزميني کمتر از 140ريال است. اختلاف زياد بين قيمت واقعي آب و قيمت پرداختي توسط بهره برداران باعث شده انگيزه اي براي سرمايه گذاري در روش هاي آبياري سرمايه بر آب اندوز و در نتيجه بهره برداري کارا از منابع آب وجود نداشته باشد. راندمان پايين آبياري در بخش کشاورزي ايران (35 درصد) در مقايسه با ميانگين جهاني آن مويد اين واقعيت است. اين انحراف فاحش بين ارزش اقتصادي آب و قيمت پرداختي آن باعث شده کشاورزان سود خود را در مصرف حداکثري از منابع آب به جاي بالابردن بهره وري يا ارتقاي کارايي توليد جست وجو کنند. به عبارت ديگر در نتيجه عدم استفاده مناسب از ابزار قيمتي در مديريت تقاضاي آب شاهد آن هستيم که بخش کشاورزي ايران به صحنه رقابت (مسابقه) براي استخراج هرچه بيشتر آب از سفره هاي آب زيرزميني تبديل شده است. حال سوال
اين است که راهکارهاي اجرايي مقابله با شرايط پيش آمده کدام است؟
    با توجه به تجربه ساير کشورها و مطالب ياد شده، به نظر دخالت جدي دولت در راستاي تخصيص بهينه آب در بخش کشاورزي ضروري است. دولت مي تواند با کمک به ايجاد يک بازار مجازي براي آب استحصالي در بخش کشاورزي به تخصيص بهينه منابع آب و افزايش کارايي کمک شاياني کند به اين ترتيب که با صدور مجوزهاي قابل خريد و فروش (حقابه) منطقه اي بين بهره برداراني که از يک منبع آب مشترک سطحي يا زيرزميني استفاده مي کنند، از يک سو مانع برداشت بي رويه آب از سفره هاي آب زيرزميني شده و از سوي ديگر با شکل گيري يک بازار مجازي محلي براي آب، امکان خريدوفروش آب بين بهره برداران کشاورزي و حتي غيرکشاورزي (صنعتي، شرب) به قيمتي که در بازار تعيين مي شود را فراهم آورد.به اين ترتيب امکان بهره برداري بهينه از آب توسط کشاورزان کارآمدتر که مايل به پرداخت قيمت بالاتري براي هر مترمکعب آب هستند، فراهم مي آيد. در اين صورت بدون آنکه به حقوق بهره برداري از منابع آب حقابه داران لطمه اي وارد شود، به تخصيص بهينه آب کمک زيادي شده است. به نظر مي رسد اجراي پيشنهاد خام بالامنوط به اقدامات عملي زير و هماهنگي کامل بين وزارتخانه هاي نيرو و جهاد کشاورزي است.
    1-برآورد سالانه ميزان تغذيه سفره هاي آب زيرزميني مشترک واقع در هر حوضه آبريز با توجه به ميزان نزولات جوي و پارامترهاي خاکشناسي.
    2- تعيين تعداد بهره برداران از يک منبع آب مشترک و مشخص کردن سهميه هر بهره بردار با توجه به اندازه زمين و ساير عوامل حقوقي و غيرحقوقي تاثيرگذار.
    3- صدور مجوز قابل خريدوفروش حقابه به تفکيک حوضه هاي آبريز مشترک (نظير کارت هاي سوخت اتومبيل) براي هر بهره بردار.
    4- شارژ سالانه اين مجوزها و تعيين سهميه هر بهره بردار با توجه به ميزان نزولات جوي و نفوذ آب به لايه هاي زيرزميني.
    5- به کارگيري ناظر براي نظارت مستمر بر چاه هاي آب و تجهيز آن به کنتور حجمي و کارت خوان هاي (ميراب هاي) الکترونيکي.
    6- تعيين يک قيمت مناسب براي آب با توجه به ميل به پرداخت بهره برداران و ساير فاکتورهاي اقتصادي و اجتماعي موثر.
    7- آگاه سازي و جلب مشارکت کشاورزان درخصوص مزايا و ضرورت اجراي طرح در بلندمدت.
    از مزاياي اجراي اين طرح مي توان به حفظ منابع آب زيرزميني براي نسل هاي آينده، تخصيص بهينه آب بين بهره برداران، افزايش راندمان آبياري، ترغيب کشاورزان به تغيير الگوي کشت و توليد محصولات پربازده نسبت آب مصرفي، تشويق بهره برداران به استفاده از روش هاي آبياري تحت فشار و کشت محصولات گلخانه اي اشاره کرد. هرچند اجراي اين طرح نيازمند عزم ملي، درک مناسب از وضعيت بحراني منابع آب زيرزميني کشور و همکاري تنگاتنگ وزارتخانه هاي متبوع جهاد کشاورزي و نيرو است. از لوازم اجراي آن مي توان به تهيه و بروزرساني بانک اطلاعاتي از بهره برداران و سرمايه گذاري قابل توجه براي پشتيباني هوشمند از طرح اشاره کرد.
* استاد دانشگاه

 

 

 

 

اکتشاف ژئوفیزیک ، دستگاه ژئوفیزیکی ، خرید و فروش معدن، معرفی دستگاه و تجهیزات ژئوفیزیک، ژئوفیزیک آب زیرزمینی، ژئوفیزیک معدن ، ژئوفیزیک نفت ، تجهیزات ژئوفیزیک ، ژئوفیزیک زمینی ، فروش معدن، ژئوفیزیکهوایی ، ژئوفیزیک دریایی ، اکتشاف ژئوفیزیکی معدن، ژئوفیزیک آبیابی ، اکتشاف آب زیرزمینی ، اکتشاف آبهای زیرزمینی ، ژئوفیزیک اکتشافی نفت ، ژئوفیزیک اکتشافی معدن ، ژئوفیزیک اکتشافی آب ، اکتشاف معدن ، اکتشاف نفت ، اکتشاف نفت و گاز ، اکتشاف آبهای زیرزمینی ، اکتشاف ژئوفیزیکی آب ، اکتشاف ژئوفیزیک نفت ، تعیین محل حفر چاه ، ژئوفیزیک مهندسی ، مهندسی ژئوفیزیک ، اکتشاف ژئوفیزیکی سرب ، ژئوفیزیک چاه آب ، اکتشاف ژئوفیزیکی آهن ، اکتشاف ژئوفیزیکی مس ، دستگاه ژئوفیزیکی ، ژئوفیزیک آبهای زیرزمینی ، اکتشاف ژئوفیزیکی آب زیرزمینی، ژئوفیزیک چاه آب زیرزمینی، آب زیرزمینی ، دستگاه ژئوفیزیک ، آبیابی ژئوفیزیک ، آبیابی ژئوفیزیکی ، اکتشاف ژئوفیزیک ، ژئوفیزیک چاه ، ژئوفیزیک آبیابی ، اکتشاف ، ژئوفیزیک ، ژئوفیزیکی ، تجهیزات ژئوفیزیک ، آبیابی ، آب یابی ، آبهای زیرزمینی ، هیدروژئوفیزیک ، معدن ، معادن ، نفت ، اکتشافات نفت، اکتشاف معدن، ژئوترمال، آبگرم، زمین گرمایی ، اکتشاف معدن آهن ، اکتشاف معدن سرب ، اکتشاف معدن روی ، اکتشاف معدن مس ، اکتشاف معدن منگنز ، تجهیزات ، دستگاه ، دستگاه ژئوفیزیک ، دستگاه ژئوالکتریک ، نرم افزار ژئوفیزیک ، ژئوفیزیک ، زلزله شناسی ، لرزه نگاری ، لرزه نگاری انکساری ، لرزه نگاری انعکاسی ، ژئوالکتریک ، قطبش القایی ، مقاومت ویژه الکتریکی ، مغناطیس سنجی ، الکترومغناطیس ، مگنتوتلوریک ، تلوریک ، مگنتومتر ، گرانی سنجی ، ژئورادار ، گراویمتری ، چاه پیمایی ، حفاری چاه ، شرکت حفاری ، چاه پیمایی ، چاه نگاری ، زمین شناسی، معدن ید، ید، معادن ید.

معرفی تجهیزات ژئوفیزیکی

water drop

water