مدیریت منابع آب و استفاده بهینه از آن طی چند سال اخیر در کشور های مختلف از جایگاه برجسته برخوردار شده است. کشورهای همسایه در همین راستا علاوه بر مدیریت منابع آب خود، به بررسی حوزه های تامین آب در کشورهای هم مرز و مقدار و میزان مصرف آن و مسائل و مشکلاتی که این کشور ها با آن روبرو هستند، پرداخته و به آن توجه جدی مبذول داشته اند.

گزارش حاضر یک مطلب تحلیلی و تحقیقی در آخرین شماره ماهنامه تحلیل خاورمیانه چاپ ترکیه در ارتباط با وضعیت و مدیریت منابع آب در ایران است که عیناً ترجمه و جهت استفاده و بهره برداری مراکز ذیربط دولتی، علمی و دانشگاهی از طریق سایت وزین انتخاب نسبت به انتشار آن اقدام می شود.

وضعیت و نحوه مدیریت منابع آب در ایران

نویسنده: دکتر طوبا اوریم مادن
منبع: ماهنامه تحلیل خاورمیانه
تاریخ: 11/7/90

نقشه های احداث سد بر روی رودخانه کوچک زاپ از سوی دولت ایران و آبهای الوند رود ، موجب تنش در مناسبات ایران – عراق می شود. این تنش که موجب تظاهرات کشاورزان عراق شده است، بعد از اینکه ایران اعلام کرد آب بیشتری به عراق خواهد فرستاد، فعلاً به پایان رسیده است.

در سالهای اخیر کاهش میزان بارش بویژه در کشورهای خاورمیانه که در آنجا اقلیم خشک و نیمه خشک حاکم است، موجب بروز مشکل در منابع آب، مخصوصاً به لحاظ مقدار آن شده و این وضعیت بر سیاست های موجود آب کشورها تاثیر می گذارد. ایران که جغرافیای وسیعی دارد، اخیراً با مسائل عدیده ای در زمینه های مقدار و کیفیت منابع آب مواجه شده است.
عدم توزیع متوازن منابع آب در جغرافیای کشور، مدیریت نا مناسب منابع آب، اصراف بخشی از آب مصرفی، کاهش میزان بارش، بالا بودن میزان تبخیر، طوفان های شن، استفاده بی رویه از آب های زیرزمینی و آلودگی، علل و مشکلات مسائل مربوط به منابع آب ایران را تشکیل می دهند.

وضعیت موجود آب در ایران
ایران که تحت تاثیر اقلیم نیمه خشک خاورمیانه است، با مساحت 175 میلیون کیلومتر مربع، جغرافیای وسیعی را به خود اختصاص می دهد. ایران از شمال با ارمنستان، آذربایجان، دریای خزر و ترکمنستان، از شرق با افغانستان و پاکستان، از جنوب با دریای عمان، تنگه هرمز و خلیج فارس و از غرب با ترکیه و عراق همجوار است. 52 درصد از مساحت این کشور را کوه و صحرا تشکیل می دهد.

ایران در یکی از خشک ترین مناطق جهان واقع شده است. میانگین میزان بارش سالانه mm 252 است. این رقم یک سوم میانگین بارش جهانی است. در شرایط جوی موجود، mm 179 از این میزان بارش یعنی 71 درصد تبخیر می شود. میانگین سالانه میزان تبخیر mm 1500 الی mm 2000 می باشد. این رقم، یک سوم میانگین جهانی است. در حالیکه رقم مزبور در مناطق کوهستانی شمال کشور mm 20 در سال می باشد، در صحراها mm 2000 در سال است. دو سوم از جغرافیای ایران کمتر از رقم میانگین، بارندگی دارند.

منابع اصلی آب موجود در ایران، باران و برف هستند. 70 درصد از این را باران و 30 درصد از آن را برف تشکیل می دهد. مقدار آب حاصله از بارش حدوداً 417 میلیارد مترمکعب است. در ایران که میزان تبخیر آب بسیار زیاد است، 72 درصد از این مقدار یعنی 299 میلیارد متر مکعب تبخیر می شود. در حالیکه 92 میلیارد مترمکعب از مجموع کل آب بر روی خاک جاری می شود، 25 میلیارد مترمکعب به زیر زمین نفوذ می کند. مقدار آب بدست آمده، 117 میلیارد متر مکعب است. بعلاوه 13 میلیارد متر مکعب آب از خارج از مرزهای ایران به این کشور جاری شده و به میزان آب ایران افزوده می شود. این آب ها، از رودخانه هیلمند افغانستان، رودخانه ارس که مرز ایران و آذربایجان را تشکیل می دهد و جویبار و نهرهای کوچک هستند. میزان آب شرب ایران 130 میلیارد متر مکعب تخمین زده می شود. در روند طبیعی، 29 میلیارد مترمکعب از آب مصرفی مجدداً به ذخایر زیرزمینی و روی زمین باز می‌گردد. با افزوده شدن این آب به میزان آب موجود در ایران، مقدار آب بدست آمده در ایران به 159 میلیارد متر مکعب می رسد. 82 درصد از کل آب را آب قابل شرب و 18 درصد را آب در چرخش تشکیل می دهد. مقدار آبی که از ایران به دریا و یا سایر کشورها سرازیر می شود، 9/55 میلیارد مترمکعب در سال است. 7/24 میلیارد متر مکعب دبیس از آب رودخانه کارون به عراق جاری می شود. ولی چون قبل از تخلیه به دریا، به عراق می رود، در محاسبه آبهای سرازیر شده به عراق، مد نظر قرار نمی گیرد.

نرخ افزایش جمعیت در ایران بالاست، بر این اساس جمعیت ایران در سال 2009 میلادی حدوداً 73 میلیون نفر بود. در 20 سال اخیر افزایش سریع جمعیت، موجب تغییر بافت جمعیت شهرها و روستاها شده است. در حالیکه قبل از انقلاب، نسبت جمعیت روستاها به شهرها 60/40 بود، امروز این نسبت کاملاً برعکس شده است. در سال 2006 میلادی 39 درصد از جمعیت کشور در روستاها و 61 درصد در شهرها زندگی می کردند. نسبت جمعیت شهرنشین در سال 1986 میلادی 47 درصد بود و بالا بودن میزان مهاجرت به شهرستان های کوچک و روستاها جلب توجه می کرد. آبهایی که در گذشته بمنظور آبیاری استفاده می‌شدند، اکنون برای تامین آب شرب مورد نیاز شهرها بکار برده می شوند. افزایش جمعیت، شهرنشینی، فعالیت ها در بخش صنعت و توسعه بخش کشاورزی، نیاز به آب در ایران را افزایش داده است.
طبق آمار، در سال 1963 میلادی 44/4 میلیارد مترمکعب آب در ایران مصرف شده است. در حالیکه در سال 1993 این رقم 83 میلیارد متر مکعب بود، در سال 2006 این رقم به 36/93 میلیارد مترمکعب رسیده است. همانگونه که پیشتر نیز اشاره شد، منابع، نیاز و قحطی آب در جغرافیای ایران بطور یکسان توزیع نشده است. سایر مسائل مربوط به آب در ایران عبارتند از:
استفاده بی رویه از آب در آبیاری، استفاده وسیع از آب های زیرزمینی برای کشاورزی، آلودگی آب و افزایش میزان نمک در آب و خاک.
همانند تمایل کلی در جهان، در ایران نیز از منابع آب بطور وسیعی جهت آبیاری استفاده می شود. 5/83 میلیارد متر مکعب از آب مصرفی یعنی 8/92 درصد برای آبیاری بکار برده می شود. 50 درصد از آبی که در بخش کشاورزی استفاده می شود، از آبهای رو زمین و 50 درصد دیگر نیز از آبهای زیر زمین تامین می شود. در جدول استفاده از آب های زیر زمینی برای کشاورزی، ایران در مقایسه با بنگلادش و هندوستان در رده پایین تر در مقایسه با چین، پاکستان، مکزیک، آرژانتین و مراکش در رده بالای جدول قرار دارد. کشاورزی، یکی از مهمترین منابع اقتصادی کشور می باشد و کمبود آب، توسعه کشاورزی را محدود می کند. ایران که سعی در خودکفایی در تولید مواد غذایی دارد، بخش وسیعی از منابع آب خود را، جهت بهره برداری در زمینه کشاورزی اختصاص داده می شود.

میزان استفاده از منابع آب در ایران
عرصه های مصرف مقدار مصر (میلیارد متر مکعب) درصد
کشاورزی 5/82 22/93
شرب 6/5 32/6
صنایع 03/0 03/0
سایر 37/0 43/0
مجموع 5/88 100

در ایران، 1/1 میلیارد متر مکعب آب در بخش معادن و 4/5 میلیارد مترمکعب آب در شهرها و روستاها استفاده می شود. 54 درصد از آب مصرفی در بخش معادن و 68 درصد از آب مصرفی در منازل از آبهای زیرزمینی تامین می شود.
مساحت زمین های کشاورزی آبیاری شده در ایران حدوداً 5.350.000 هکتار است. این رقم، 8/32 درصد از مساحت کل کشور است. در 25 سال اخیر مساحت زمین های آبیاری شده دو برابر افزایش یافته است. در این کشور که گفته می شود آبیاری بازدهی لازم را ندارد، 75 درصد از آبی که برای آبیاری مصرف می شود، به هدر می رود. در ایران 90 درصد از آبیاری به روش سنتی انجام می شود. بعلت آبیاری غلط، سالانه نزدیک به 400.000 هکتار خاک رو به تخریب می گذارد. در نتیجه تخریب خاک، یک میلیون هکتار دیگر به مساحت صحراهای کشور افزوده می شود.
در 15 سال اخیر سعی شده است با احداث سدهای زیاد، زمین های کشاورزی افزایش داده شوند، ولی این راه حل کارساز نیست. آبی که از طریق سدها جمع آوری می شود، حدود 25 میلیارد مترمکعب است. این رقم مساوی است با 28 درصد از آبهای رو زمینی مورد استفاده در بخش کشاورزی.
به رغم احداث 7 سد بزرگ در سالهای 2000-1990 و استفاده از آبهای زیرزمینی، مقدار زمین های آبیاری شده افزایش نیافته است. براساس تخمین ها برای تغذیه جمعیت رو به رشد ایران در سالهای آتی، به تولید 100 میلیون تن غذا نیاز است. در این راستا در سال 2021 نیاز آب کشور 150 میلیارد متر مکعب محاسبه شده است. این رقم 15 درصد بیشتر از پتانسیل آب شرب ایران است.
در مناطقی مانند ایران که منابع آب کمی دارند، علاوه بر قحطی آب، بعلت مدیریت بد منابع نیز آب به هدر می رود. در این راستا در مطالعات جهانی، برای کاهش میزان آب هایی که در حین آبیاری به هدر می رود و استفاده بهینه از منابع آب، لزوم توسعه تکنیک های آبیاری مدرن نظیر تغییر روش های آبیاری، استفاده از روش آبیاری قطره ای و بارشی برجسته می شود.

مدیریت حوزه آب و انتقال آن در ایران
ایران بر اساس منابع آب به 6 حوزه اصلی تقسیم می شود. این حوزه ها به ترتیب عبارتند از: حوزه خزر در شمال، حوزه خلیج فارس و دریای عمان در غرب، حوزه دریاچه ارومیه در شمال غرب، حوزه مرکزی در مرکز، حوزه رودخانه هامون در شرق و حوزه سرخس در شمال شرق.

علاوه بر اینکه منابع آب در ایران بطور مساوی تقسیم نشده است، گسترش شهرها در نتیجه مهاجرت و تحولات در بخش کشاورزی و صنعت، مشکلاتی در زمینه آب شرب و سایر آبهای مصرفی ببار آورده است. همچنین بعلت عدم توازن در میزان بارش در نقاط مختلف و توزیع جمعیت، مقدار آب سرانه حوزه ها متفاوت است.

در مطالعات ملی وسیع آب در سال 1994 ، با مد نظر قرار دادن جمعیت آن دوره، منبع آب شرب سرانه 2000 مترمکعب در سال محاسبه شده بود. این رقم برای سال 2005 میلادی 1000 مترمکعب اعلام شده بود. مقدار آب شرب سرانه حوزه ها به ترتیب عبارتند از: حوزه خزر 2265 مترمکعب، حوزه ارومیه 1430 مترمکعب، حوزه خلیج فارس – دریای عمان 4545 مترمکعب، حوزه مرکزی 1190 مترمکعب، حوزه رودخانه هامون 1465 مترمکعب و حوزه سرخس 870 مترمکعب.

چاره ای که مدیران محلی و ملی آب در ایران برای حل مشکل آب اندیشیده اند، مدیریت سنتی منابع آب و انتقال آب از مناطق آب و هوایی معتدل به مناطق آب و هوایی خشک و نیمه خشک می باشد. پروژه های انتقال آب در ایران، در کاهش مشکل آب مفید واقع می شود. سه شرط، لزوم طرح روش های انتقال آب را برجسته می کند. این شرایط عبارتند از:

1- محدود سازی دسترسی به منابع آب در سایه شرایط هیدرولوژیک منطقه ای،

2- عدم تامین مطالبات مراکز منطقه ای توسط منابع محلی و عدم حمایت از گسترش شهرنشینی در نتیجه این رویکرد،

3- لزوم بهبود شرایط تامین آب منطقه ای بعلت کاهش و آلودگی منابع آب.

همانگونه که در بالا نیز اشاره شد، عدم توازن وضعیت آب میان حوزه ها، موجب انتخاب روش انتقال آب مورد نیاز میان حوزه ها شده است. در سالهای 2003-1989 در چارچوب طرح توسعه 5 ساله، آب حوزه های خزر و خلیج فارس – دریای عمان با خطوطی که ساخته شده و در شرف ساخت است، به حوزه مرکزی انتقال داده می شود. در دوره اول با 200 کیلومتر خط لوله 600 میلیون مترمکعب، در دوره دوم با 400 کیلومتر خط لوله 1200 میلیون مترمکعب و در دوره سوم با 400 کیلومتر خط لوله 1800 میلیون مترمکعب آب انتقال داده شده است.
رودخانه های کارون و دز در پروژه انتقال آب میان حوزه ها جایگاه مهمی دارند. کارون که بزرگترین رودخانه ایران است، در نزدیک خلیج فارس به ازروند رود ملحق می‌شود. رودخانه دز نیز دومین رودخانه بزرگ ایران است. آبهای این دو رودخانه از طریق کانال ها و تونل ها به حوزه پایینی زاینده رود واقع در مرکز ایران که تراکم جمعیت زیاد بوده و منطقه صنعتی می باشد، منتقل شده و در سد چند منظوره زاینده رود که در سال 1970 احداث شده است، جمع آوری می شود.
هر چند انتقال آب به حوزه مرکزی شامل استان های اصفهان، یزد، کرمان، مرکز و قم که مشکل کمبود آب بشدت محسوس است، بطور پیوسته انجام نمی شود، ولی تا حدودی مشکل را حل می کند. سایر پروژه های انتقال آب عبارتند از: پروژه کانال کشی مازندران و پروژه انتقال آب میان حوزه های زاهدان.

ایران با انعقاد قرارداد انتقال آب با تاجیکستان، سعی دارد تا حدودی مشکل آب را حل کند. بعلاوه درصدد انتقال آب بیشتری از رود کارون به حوزه مرکزی که از لحاظ مناطق مسکونی متراکم می‌باشد، برآمده است.

ایران در ارزیابی های خود اعلام می کند این پروژه ها توازن حوزه منبع (دهنده) را مختل نمی کند، مقدار آب انتقال داده شده بسیار کم است و تاثیری بر پروژه های آتی حوزه منبع ندارد. بعلاوه از لحاظ زیست محیطی نتایج منفی ببار نیاورده و بافت اجتماعی اقتصادی منطقه را تحت تاثیر قرار نمی دهد.

این پروژه ها که مخصوصاً جهت تامین نیاز آب شرب و حل مشکل کمبود آب به مورد اجرا گذاشته شده اند، بعلت تغییر شرایط اقلیمی و افزایش جمعیت، در تامین نیاز آب شهرها و مواد غذایی جمعیت رو به رشد، کفایت نخواهند کرد. ایران که در نتیجه مطالعات، پیش بینی می کند حتی با اقدامات انجام شده، مشکل کمبود آب بیش از پیش افزایش خواهد یافت، با افغانستان و تاجیکستان شورای آب تشکیل داده است. هر چند در چارچوب این شورا مقدار و منبع آب مشخص نشده است، ولی قراردادی جهت انتقال آب از تاجیکستان به امضا رسیده است.

نتیجه:
مدیریت منابع آب در ایران که سالهای طولانی در دستور کار نبود و از انظار دور نگه داشته می شد، با افزایش مشکل کمبود آب و اثرات آن بیش از پیش مطرح گردیده است. نسبت افزایش سریع جمعیت ایران، خشکسالی، کاهش میزان بارندگی، طوفان های اخیر شن و نمکی شدن منابع آب و خاک، نه تنها مدیریت منابع آب کشور بلکه روابط با کشورهای همجوار که آب های فرامرزی دارند، بویژه با عراق را تحت تاثیر قرار می دهد.

رود ارس، یکی از آب های فرامرزی ایران از ترکیه سرچشمه می گیرد، پس از گذشت از ارمنستان و آذربایجان، در ایران جاری می شود. بعلاوه نهر ساری سو و قوتور نیز از ترکیه به ایران جریان دارد.
رود هیلمند، یکی دیگر از آبهای فرامرزی در شرق ایران است. ایران با تشکیل شورای آب با افغانستان و تاجیکستان در کنار حوزه رود هیلمند، در صدد همکاری با این کشورهاست. ایران با انعقاد قرارداد آب با تاجیکستان، قصد دارد مسئله آب را تا حدودی حل کند. بعلاوه حوزه مرکزی که از تراکم بالای جمعیت برخوردار است، درصدد انتقال آب بیشتری از رودخانه کارون است.

مشکل آب در ایران، با کوچک شدن دریاچه ارومیه که سومین دریاچه نمک جهان و بزرگترین دریاچه نمک خاورمیانه است، بیش از پیش مطرح گردید. کوچک شدن روز به روز دریاچه ارومیه بعلت بی آبی، بزرگترین آفت زیست محیطی شمرده شده و بیم آن می رود که سرنوشتی نظیر سرنوشت دریاچه آرال داشته باشد. راه کار تغذیه با آب رودخانه ارس برای نجات دریاچه ارومیه، از سوی دولت ایران رد گردید. در روزهای اخیر خشک شدن دریاچه ارومیه که میان استان های آذربایجان شرقی و غربی واقع است، بخش کشاورزی و گردشگری را به شدت تحت تاثیر قرار داده است. بعلاوه بعلت احتمال مهاجرت جمعیت این منطقه، وضعیت بعد سیاسی بخود گرفته است. در سایه تحولات اخیر، مسئولین دولتی اعلام کردند در جستجوی راه کارهای دیگری برای نجات دریاچه ارومیه، علاوه بر انتقال آب از رود ارس و پمپاژ آب به دریاچه که قبلاً رد کرده بودند، هستند.
در 6 ماه اخیر شایعات مربوط به نقشه احداث سد بر روی رودخانه کوچک زاپ و احتمال قطع آب اروند رود که از ایران به عراق جاری می شود، موجب تنش در مناسبات ایران – عراق شده است. روند چالش بار که مدتی پیش با اعتراض کشاورزان عراق علیه ایران آغاز شده، فعلاً با اعلام افزایش جریان آب از اروند رود به عراق توسط مقامات ایرانی به پایان رسیده است. اطلاعات مربوط به طرح احداث سد بر روی رودخانه کوچک زاپ از سوی ایران، آینده نگران کننده ای در عراق بویژه در منطقه دوکان که با مشکل آب مواجه است را بوجود آورده است.

سالهای طولانی، ایران سعی کرده است مشکل کمبود آب بعلت عدم توزیع مساوی منابع و تقاضای آب را با انتقال آب میان حوزه ها حل کند. بعلت نسبت افزایش سریع جمعیت، تراکم حرکت جمعیت به سوی شهرها، امنیت غذا، بارندگی و خشکسالی، پیش بینی می شود ایران در آینده با مشکل تامین تقاضای آب مواجه خواهد شد.

ایران سعی دارد با مدرنیزه کردن روش های آبیاری کشاورزی، توسعه پروژه های انتقال آب میان حوزه ها، احداث سد و انبارها برای جمع آوری آب و همکاری با کشورهای شرقی خود، مشکل کمبود و کیفیت آب را حل کند.

ترجمه: حوریه انساندوست
آنکارا- ترکیه